یکی از مهم‌ترین مسائلی در بررسی وضعیت بالینی بیمار، دمای بدن است. بالا رفتن درجه حرارت یا تب، علامت هشدار دهنده‌ای است که پزشک را متوجه وجود عامل بیماری‌زا و آسیب سلولی می‌کند. هر جا که عامل آزاردهنده‌ای در بدن وجود دارد، به نوعی به سلول‌های بدن صدمه می‌رساند. سیستم تنظیم کننده دما با بالا بردن حرارت بدن، زنگ خطر را به صدا در می‌آورد و نیاز به بررسی و جستجوی عامل خطر را مطرح می‌کند. در این مقاله به بررسی موضوع تب (درجه حرارت بدن) و دندانپزشکی و ارتباط این دو با هم می پردازیم. واضح است که موثرترین عامل در بروز عفونت های دندانی و تب ناشی از آن، رعایت نادرست بهداشت دهان و دندان است.
فهرست مطالب
- اصول اولیه
- افزایش حرارت بدن
- دلایل کاهش دمای بدن
- شیوه‌های سنجش دمای بدن
- معرفی چند داروی تب بر
- سخن پایانی
آنچه دندان پزشکان باید در مورد درجه حرارت بدن بدانند
دمای طبیعی بدن به طور متوسط بین ۳۶ تا ۳۷ درجه سانتی‌گراد است. دمای ۳۸ تا ۴۰ درجه سانتی‌گراد، تب (pyrexia) و دمای بالای ۴۱ درجهسانتی‌گراد، تب شدید (Hyperpyrexia) در نظر گرفته میشود. در دمای حدود ۴۴ درجه معمولا به دلیل اثرات زیان‌آور تب روی سیستم تنفسی، غیرفعال شدن آنزیم‌های حیاتی و تخریب پروتئین‌های بافتی، مرگ اتفاق می‌افتد.
بدن باید برای حفظ دمای خود در دامنه مناسب یعنی ۳۶ تا ۳۸ درجه سانتی‌گراد، تعادل ثابتی بین دریافت حرارت و از دست دادن آن برقرار می‌کند که اصولاً عمل حفظ این تعادل بر عهده هیپوتالاموس است و نقش مهمی در ثبات دمای بدن بازی می‌کند. این دستگاه تغییر تقریبی یک درجه سانتی‌گراد در طول شبانه روز را در حد طبیعی به شمار می‌آورد. همان‌طور که ذکر شد ثبات دما در هنگام پاسخ دفاعی نسبت به عامل عفونی، ماده آلرژی‌زا و بافت ملتهب دست‌خوش تغییر میشود. ثبات دمای بدن بر اساس ایجاد تعادل بین تولید و از دست رفتن گرما حفظ میشود.
درجه حرارت تنظیم شده برای بدن هر فرد می تواند در حدود ۰/۳ تا ۰/۶ درجه سانتی‌گراد با متوسط دمای طبیعی اختلاف داشته باشد. نوزادان و بچه‌های کم‌سن به طور طبیعی دمایی بالاتر از دمای بدن بزرگسالان دارند. همچنین به طور طبیعی در هنگام صبح زود دمای بدن حدود ۰/۶ درجه سانتی‌گراد پایین‌تر از عصر و اوایل شب است. حداکثر دمای بدن انسان در بعدازظهر و بین ساعات ۴ تا ۷ عصر می‌باشد.
نکته
در عفونت‌های با منشا دندانی بروز تب بالاتر از ۳۸/۳ درجه سانتی‌گراد، نشانه یک فرایند پاتولوژیک فعال است و علامت شدید بودن عفونت و توصیه به ارجاع به متخصص جراحی دهان، فک و صورت است. برای بیماران با تب بالای ۴۰ درجه سانتی‌گراد، باید مشاوره پزشکی انجام شود و درمان‌های انتخابی دندانپزشکی باید به تاخیر افتد.
دلایل افزایش درجه حرارت بدن
الف: دلایل فیزیولوژیک:
- با وارد آمدن هر نوع استرس به بدن (تحت تاثیر ترشح اپی‌نفرین و نوراپی‌نفرین به داخل خون) گرما تولید میشود.
- تولید هورمون تیروئید (تیروکسین) نیز موجب تولید گرما میشود.
- فعالیت و انقباضات عضلانی گرما تولید می‌کنند.
- درجه حرارت پوست و بدن در نتیجه تابش نور و قرار گرفتن در محیط گرم، بالا می‌رود.
- انقباض عضلات صاف، نظیر آنچه هنگام سیخ شدن موها روی می‌دهد و حرکات غیرارادی عضلات اسکلتی در هنگام لرز باعث ایجاد گرما میشود.
- تخمک گذاری
ب: دلایل پاتولوژِیک:
- بیماری های خودایمنی بافت هم بند
- تروما، جراحی
- بدخیمی خونی
- هیپرتیروئیدی
- واکنش‌های دارویی
دلایل کاهش درجه حرارت بدن
| دلایل فیزیولوژیک | دلایل پاتولوژِیک |
| دفع ادرار، مدفوع، تعریق و تنفس | قرار گرفتن در سرما |
| گشاد شدن عروق پوست و جریان خون بیشتر در سطح بدن | مصرف الکل بیش از حد |
| مجاورت با هوای خنک، باد و محیط مرطوب | گرسنگی طولانی |
| هیپوتیروئیدی | |
| هیپوکلسمی |
تب به عنوان پاسخ التهابی، پس از حمله عامل میکروبی به بدن و شروع آسیب سلولی، بروز می‌کند. اصولا بروز علایم وابسته به بیماری عفونی بستگی به عوامل متعددی دارد که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- سن میزبان (افراد مسن و یا افراد کم سن مثل نوزادان علایم متفاوتی بروز می‌دهند)
- وضعیت ایمنی (ابتلا به بیماری‌های دیگر از جمله دیابت، سرطان، ایدز و یا بیماری‌های مزمن دیگر که به دستگاه ایمنی آسیب برسانند)
- مصرف دارویی (مثل داروهای رادیوتراپی، آنتی‌بیوتیک‌ها، کورتون، داروهای مخصوص شیمی درمانی)
- جراحی، سوختگی، وضعیت تغذیه‌ای و اقدامات درمانی تهاجمی (تزریقات وریدی، لوله‌های ادراری و غیره) به نوعی به سد دفاعی طبیعی بدن آسیب رسانده و موجب تغییر پاسخ ایمنی بدن نسبت به عامل مهاجم خواهند شد.
نکته
عموما تب با ارزش‌ترین معیار تشخیص عفونت به شمار می‌رود. با این حال همیشه هم علامت بیماری عفونی نیست.
کم شدن دمای بدن (Hypothermia)
پایین افتادن درجه حرارت بدن به کمتر از ۳۵ درجه سانتی‌گراد؛ این حالت می‌تواند بسیاری از دستگاه‌های بدن را تحت تأثیر قرار دهد. از جمله این‌که جریان خون به کلیه و مغز کاهش می‌یابد. این حالت در تمام سنین می‌تواند اتفاق بیافتد اما اکثر بیماران، سالمندانی هستند که نمی‌توانند خود را در زمستان گرم نگاه دارند.
دستگاه سنجش درجه حرارت، دماسنج (ترمومتر) است و انواع و اقسام الکلی، جیوه‌ای، نواری و دیجیتالی، سنسور و… دارد. علی‌رغم وجود ترمومترهای دیجیتالی، دقت انواع جیوه‌ای بالاتر بوده و نوع پیشنهادی هستند. در مقاله هموفیلی و بیماری‌های دهان و دندان موضوعات مرتبط بررسی شده‌اند.
روش‌های سنجش دمای بدن
روش سنجش دهانی (زیر زبانی) یا Orally که باید ترمومتر در زیر زبان قرار گیرد و برای ۳-۲ دقیقه در زیر زبان نگهداری شود. این شیوه، ساده‌ترین، قابل‌قبول‌ترین و معمول‌ترین روش اندازه‌گیری است. دماسنج‌های دهانی یا ترمومترهای دهانی به فرم شیشه‌ای و الکترونیک (دیجیتال) موجودند که نوع شیشه‌ای متداول است.
باید خوب تکان داده شود تا جیوه یا مایعات دیگر درون آن، به زیر ۳۵ درجه سانتی‌گراد برسد.بیمار باید بین ۱۵-۱۰ دقیقه قبل از اندازه‌گیری حرارت به روش دهانی، از نوشیدن مایعات داغ یا سرد و حتی کشیدن سیگار خودداری کند؛ در غیر این صورت حداقل ۱۵دقیقه صبر کند، سپس ترمومتر داخل دهان گذاشته شود.بعد از حدود حداقل ۳ دقیقه، درجه را می‌خوانیم و مجددا یک دقیقه دیگر ترمومتر را زیر زبان می‌گذاریم و اگر هنوز درجه حرارت در حال افزایش است این عمل را این‌قدر ادامه می‌دهیم که دیگر افزایش پیدا نکند و درجه نهایی را ثبت می‌کنیم.
در موارد زیر نباید از طریق دهان دماسنج را استفاده کرد :
- افراد بیهوش
- افسرده
- سرفه‌های شدید
- حمله آسم
- بیماران صرعی یا تشنجی
- زخم یا توده در دهان
- کودکان زیر ۵ سال (نوارهای حساس به دما و سنسور)
نکته
به دلیل احتمال شکستن ترمومتر شیشه‌ای و آلودگی با جیوه، انواع یک‌بار مصرف و دیجیتالی توصیه می‌شوند. در ترمومترهای دهانی دیجیتالی زمان نگهداری چیزی حدود ۱۰ ثانیه است.
روش سنجش زیر بغل یا Axillary که باید ترمومتر در زیر بغل قرار گیرد و برای ۹-۶ دقیقه در زیر بغل نگهداری شود. درجه حرارت ناحیه آگزیلاری ۰/۶۵ درجه سانتی‌گراد کمتر از درجه حرارت مقعد و یک درجه سانتی‌گراد کمتر از دهانی است.
روش سنجش از طریق پیشانی: برای بیماران کودک که نوع دهانی را تحمل نمی‌کنند، کاربرد دارد.
روش سنجش از طریق شریان گیجگاهی: سنجش درجه حرارت با استفاده از یک نوع ترمومتر به نام پروب انجام میشود. در صورت لزوم می‌توانید مواد اولیه دندانپزشکی کدامند چک کنید.
روش سنجش مقعدی یا Rectally که باید ترمومتر در ناحیه مقعد به مدت ۳-۲ دقیقه در ناحیه نگهداری شود. برای بیمار ترجیح با ترمومتر دهانی است و در شرایط بستری، غیر هوشیاری، بی‌قراری یا حرکت زیاد فک، با جمع کردن پاها به سمت شکم و با قراردادن نوع با سر کوتاه آن به سمت ناف، درجه حرارت بدن سنجیده میشود.
نکته
درجه حرارت مقعدی بالای ۳۸/۲ درجه سانتی‌گراد، تب محسوب میشود.
روش سنجش از طریق کانال گوشی (پرده صماخ): سنجش درجه حرارت پرده گوش با استفاده از پروب، که حدودا به میزان ۰/۸ بالاتر از درجه حرارت دهانی است. پروب به نحوی داخل کانال گوش قرار می‌گیرد که چراغ مادون قرمز در جهت پرده تمپان باشد. این ترمومتر ظرف سه ثانیه درجه حرارت را روی صفحه دیجیتال گزارش می‌کند.
روش سنجش از طریق مری: از سال ۱۹۸۰ به بعد که حادثه malignant hyperthermia اتفاق افتاد، در بیهوشی‌ها سنجش درجه حرارت با پروب داخل مری انجام میشود. اندیکاسیون آن در کودکان، بالغین جوان، بیماران دچار تب و بیماران نیازمند هیپوترمی زیر بیهوشی است. البته برای کسب اطلاعات بیشتر از دندانپزشکی کودکان مقاله دندان درد کودکان را بخوانید.
نکته
درجه حرارت رکتالی و گوشی از بقیه دقیق‌تر هستند و به عنوان میزان درجه حرارت مرکزی بدن مد نظر قرار می‌گیرند. درجه حرارت دهانی از رکتالی کمتر و اگزیلاری از هر دو، کمتر بوده و دقت کمتری نیز دارد.
معرفی داروهای تب بر
۱. استامینوفن
- نام تجاری دارو: تایلنول، پانادول، استامین، کوریزان
- شکل دارویی: آمپول، قرص، شیاف، شربت
- میزان مصرف: بزرگسالان و نوجوانان نباید در هر بار بیش از ۱۰۰۰ میلی‌گرم و در ۲۴ ساعت بیش از ۴۰۰۰ میلی‌گرم مصرف کنند. کودکان کمتر از ۱۲ سال نباید در ۲۴ ساعت بیشتر از ۵ دوز مصرف کنند. داروی تب بر کودکان بر اساس دستورالعمل محصول مربوطه استفاده شود.
- مهم‌ترین عوارض: تهوع و استفراغ، درد بالای معده، ازدست‌دادن اشتها، تعریق زیاد و خستگی شدید، ادرار تیره، مدفوع روشن، زر شدن پوست یا چشم
استامینوفن یا پاراستامول یک داروی تب بر و مسکن است که برای درمان دردهای کم تا متوسط و برای کاهش تب تجویز میشود. از رایج‌ترین مشکلاتی که برای درمان آنها استامینوفن تجویز میشود می‌توان به سردرد، دردهای عضلانی، التهاب مفاصل، کمردرد، دندان‌درد، گلودرد، دردهای قاعدگی، سرماخوردگی، آنفولانزا و تب اشاره کرد.
استامینوفن به شکل‌های مختلف در قالب داروهای بدون نیاز به تجویز پزشک و در ترکیب با داروهای دیگر عرضه میشود. از جمله این داروها می‌توان به پانادول، مایدول، آستیفد، تایلنول، کوریزان و… اشاره کرد. استامینوفن معمولا در قالب داروهای خوراکی عرضه میشود ولی نوع تزریقی هم دارد.
هشدارها
اگر بیماری‌های جدی کبدی یا حساسیت به این دارو دارید، نباید استامینوفن مصرف کنید. مصرف بیش از اندازهٔ استامینوفن می‌تواند به کبد آسیب بزند و حتی منجر به مرگ شود. حساسیت شدید نسبت به استامینوفن معمولا نادر است.
اگر دچار بیماری کبدی ناشی از مصرف الکل هستید یا در طول روز الکل مصرف می‌کنید، باید از خوردن استامینوفن اجتناب کنید. در مورد مصرف دارو در بارداری، پزشک شما باید تصمیم بگیرد. استامینوفن می‌تواند وارد شیر مادر شود در نتیجه اگر در دوران شیردهی هستید، با مشورت پزشک، استامینوفن مصرف کنید.
بدون توصیهٔ پزشک، این دارو را به کودک زیر ۲ سال ندهید.
ازآنجاکه استامینوفن بنا به نیاز استفاده میشود، ممکن است آن را بر اساس برنامه زمانی خاصی مصرف نکنید. اگر مصرف شما برنامهٔ زمانی خاصی دارد، درصورتی‌که مصرف یک دوز از دارو را فراموش کردید، به‌محض یادآوری دوز بعدی را استفاده کنید. اگر به زمان دوز مصرف بعدی نزدیک هستید، دوز ازدست‌رفته را فراموش کنید. هرگز برای جبران دوز ازدست‌رفته، مصرف دارو را افزایش ندهید.
موارد منع مصرف
- اگر بعد از دو روز استفاده، هنوز گلودرد دارید.
- اگر بعد از ۳ روز استفاده هنوز تب دارید.
- اگر بعد از ۷ روز استفاده هنوز درد دارید و در کودکان اگر بعد از ۵ روز هنوز درد دارند.
- اگر دچار بثورات پوستی، سردرد ادامه‌دار، تهوع و استفراغ یا هر نوع قرمزی یا التهاب شدید.
- اگر علائم شما شدیدتر شده یا علامت‌های جدیدی اضافه شده است.
٢. آسپرین یا آ. اس. آ
- نام تجاری دارو: آسپرین
- شکل دارویی: قرص
- میزان مصرف: دوز این دارو باتوجه‌به مورداستفادهٔ آن، روزانه از ۵۰ میلی‌گرم تا ۶۰۰۰ میلی‌گرم متغیر است. مصرف عادی برای دردهای خفیف تا ملایم ۳۵۰ تا ۶۵۰ میلی‌گرم در هر ۴ ساعت یا ۵۰۰ میلی‌گرم در هر ۶ ساعت است.
- مهم‌ترین عوارض: مشکلات مربوط به معده و زنگ زدن گوش
آسپرین با کاهش دادن موادی که در بدن باعث درد، تب و التهاب می‌شوند، درد و تب را کاهش می‌دهد. آسپرین برای درمان درد و کاهش تب یا التهاب استفاده میشود. بعضی اوقات برای درمان یا جلوگیری از حملات قلبی، سکته مغزی و درد قفسه سینه (آنژین) استفاده میشود.
هشدارها
- اگر دچار اختلالات خونریزی مانند هموفیلی، سابقه اخیر خونریزی معده یا روده هستید یا اگر به داروی ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAID) مانند ادویل، موترین و… حساسیت دارید، نباید از آسپرین استفاده کنید.
- این دارو را به کودک یا نوجوان مبتلا به تب، علائم آنفولانزا یا آبله‌مرغان ندهید، چون می‌تواند باعث سندرم ری (Reye’s syndrome)، یک بیماری جدی و گاهی کشنده در کودکان شوند.
- اگر مصرف آسپیرین باعث ایجاد مشکلات گوارش میشود، آن را همراه با غذا مصرف کنید.
- اگر یک جراحی در پیش رو دارید، قبل از هر چیز با پزشک مشورت کنید. ممکن است برای انجام برخی جراحی‌ها و حتی مراجعه به دندان‌پزشک، نیاز باشد که برای مدتی مصرف آسپیرین را قطع کنید.
- دارو را در دمای اتاق و دور از نور و رطوبت نگهداری کنید.
- هنگام مصرف آسپرین از نوشیدن الکل خودداری کنید. نوشیدنی‌های الکلی می‌تواند خطر خونریزی معده را افزایش دهد.
- اگر این دارو را برای جلوگیری از حمله قلبی یا سکته مغزی مصرف می‌کنید، از مصرف ایبوپروفن همراه با آن، خودداری کنید. ایبوپروفن ممکن است تأثیر این دارو را در محافظت از قلب و عروق کم کند. اگر باید از هر دو دارو استفاده کنید، از پزشک خود بپرسید که دوزهای هر دارو چقدر باید از هم فاصله داشته باشند.
- قبل از استفاده از داروهای سرماخوردگی، آلرژی یا درد، با پزشک یا داروساز مشورت کنید. بسیاری از داروهایی که بدون نسخه پزشک در دسترس هستند، حاوی آسپرین یا NSAID هستند. مصرف برخی از محصولات با هم می‌تواند باعث شود مقدار زیادی از این نوع داروها دریافت کنید.
استفاده از آسپرین برای مشکلات قلبی ـ عروقی باید تحت نظر پزشک باشد.
موارد منع مصرف
- اگر به این دارو حساست دارید یا شرایط زیر را داشته‌اید، نباید آسپیرین مصرف کنید:
- سابقه اخیر خونریزی معده یا روده؛
- اختلال خونریزی مانند هموفیلی؛
- اگر بعد از مصرف آسپرین یا داروی ضدالتهاب غیراستروئیدی (مانند داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی) دچار حمله آسم یا واکنش آلرژیک شده‌اید.
- اگر علائم زیر را مشاهده کردید، مصرف دارو را قطع کنید و به پزشک مراجعه کنید.
- صدای زنگ در گوش، گیجی، توهم، تنفس سریع، تشنج؛
- حالت تهوع، استفراغ یا درد معده؛
- مدفوع خونی یا، سرفه کردن خون؛
- تبی که بیش از ۳ روز طول بکشد؛
- تورم یا دردی که بیش از ۱۰ روز طول بکشد.
سخن پایانی
دندانپزشکان عزیز باید توانایی سنجش دمای بیماران و مراجعان خود را داشته باشند. تا در صورت بروز هرگونه حالت غیر عادی بتوانند تصمیمی مناسب اتخاذ کنند. استفاده از داروهای بیهوشی کامل یا بیهوشی موضعی نیاز به کمی دقت دارد. با توجه به مواردی که در بالا به آن اشاره شد امیدواریم تا حدی توانسته باشیم که از این خطرات شما را آگاه کرده باشیم.