در نوامبر ۲۰۲۵، سازمان ملل متحد در چارچوب «کنوانسیون میناماتا در مورد جیوه»، تصمیمی تاریخی گرفت که نقطه عطفی در حوزه دندانپزشکی به شمار میرود. بر اساس این مصوبه، استفاده از آمالگام دندانی شامل جیوه تا سال ۲۰۳۴ به طور کامل پایان مییابد. این تصمیم پس از سالها مذاکره بین کشورهای عضو و با استناد به شواهد علمی درباره خطرات زیستمحیطی و بهداشتی جیوه اتخاذ شد.
آمالگام دندانی یکی از قدیمیترین و بادوامترین مواد ترمیمی است که بیش از ۱۵۰ سال در ترمیم پوسیدگی دندانها مورد استفاده قرار گرفته است. با این حال، نگرانیهای مربوط به نشت بخار جیوه و تأثیر آن بر سلامت انسان و محیط زیست، موجب فشار روزافزون برای جایگزینی این مواد شده بود. تصمیم سازمان ملل به منظور کاهش آلودگی جهانی جیوه و در راستای اصول توسعه پایدار گرفته شده است. این اقدام نه تنها بر حوزه دندانپزشکی، بلکه بر صنایع، سیاستهای بهداشتی و آموزش دندانپزشکان در سراسر جهان تأثیرگذار خواهد بود.
نکته مهم: این مقاله صرفاً برای آگاهی و اطلاعرسانی است و جایگزین مشاوره و درمان تخصصی دندانپزشکی نمی باشد. در صورت نیاز به ترمیم یا درمان دندانی، حتماً باید با دندانپزشک مشورت کنید.
فهرست مطالب
- آمالگام دندانی چیست و چرا استفاده از آن مورد بحث قرار گرفته است
- تصمیم سازمان ملل برای ممنوعیت آمالگام تا سال ۲۰۳۴
- دلایل علمی و زیستمحیطی حذف جیوه از آمالگام
- تأثیر این تصمیم بر دندانپزشکی ترمیمی و آموزش دندانپزشکان
- جایگزینهای آمالگام دندانی؛ کامپوزیتها، رزینها و مواد زیستی نوین
- چالشهای کشورهای درحالتوسعه در حذف آمالگام
- پیامدهای زیستمحیطی و سلامت عمومی تصمیم جدید
- گامهای بعدی و مسیر اجرای مصوبه جهانی
- نتیجهگیری
- سوالات متداول درباره حذف آمالگام دندانی
آمالگام دندانی چیست و چرا استفاده از آن مورد بحث قرار گرفته است
آمالگام دندانی یکی از قدیمی ترین مواد ترمیمی در دندانپزشکی است که ترکیبی از فلزات شامل جیوه، نقره، قلع، مس و گاهی روی می باشد. این ماده از قرن نوزدهم تاکنون برای پر کردن حفره های دندانی ناشی از پوسیدگی استفاده می شود. علت محبوبیت طولانی مدت آمالگام، دوام بالا، قیمت پایین و سهولت کاربرد آن در شرایط کلینیکی است. در مقایسه با برخی مواد نوین مانند کامپوزیت های رزینی، آمالگام مقاومت بیشتری در برابر سایش و نشتی دارد و در مناطق با امکانات محدود، گزینه ای عملی محسوب می شود.
با این حال، بحث های طولانی در مورد ایمنی آمالگام وجود داشته است. جیوه حدود نیمی از ترکیب آمالگام را تشکیل می دهد و بخار جیوه ممکن است طی نصب و یا برداشتن ترمیم وارد محیط یا بدن انسان شود. هرچند انجمن دندانپزشکی آمریکا (ADA) سال ها تأکید داشته که آمالگام در مقادیر مصرفی معمول برای بیماران سالم بی خطر است، اما نگرانی ها درباره انباشت تدریجی جیوه در محیط زیست و زنجیره غذایی همچنان ادامه داشته است. پژوهش های جدید نشان داده اند که بخار جیوه حتی در مقادیر پایین می تواند به سیستم عصبی و کلیوی آسیب برساند و اثرات بلندمدتی بر جنین و کودکان ایجاد کند.
افزون بر این، از دیدگاه اکولوژیکی، مواد آمالگام در جریان مدیریت پسماند دندانپزشکی، ممکن است از طریق فاضلاب وارد رودخانه ها و دریاها شود و به شکل متیل جیوه، گونه ای بسیار سمی از نظر زیستی، در بافت ماهی ها تجمع یابد. همین نگرانی ها باعث شد بسیاری از کشورها از اوایل دهه ۲۰۱۰، سیاست های کاهش استفاده از آمالگام را آغاز کنند تا سرانجام این روند در سطح جهانی در قالب تصمیم نهایی سازمان ملل به اوج برسد.
تصمیم سازمان ملل برای ممنوعیت آمالگام تا سال ۲۰۳۴
در نشست سال ۲۰۲۴ کنوانسیون میناماتا در مورد جیوه، که در نایروبی کنیا برگزار شد، کشورهای عضو سازمان ملل متحد به قطعنامه ای تاریخی رأی دادند که پایان کامل استفاده از آمالگام دندانی تا سال ۲۰۳۴ را الزام آور می کند. این اقدام بخشی از تلاش جهانی برای حذف تدریجی منابع اصلی آلایندگی جیوه محسوب می شود؛ موادی که شامل ترمومترهای حاوی جیوه، لامپ های فلورسنت و آمالگام های دندانی هستند.
بر اساس این مصوبه، کشورهای امضا کننده موظف اند برنامه های ملی کاهش تدریجی استفاده از آمالگام را تدوین کنند و از سال ۲۰۲۶، میزان مصرف آن را مرحله به مرحله کاهش دهند تا در نهایت به ممنوعیت کامل تا سال ۲۰۳۴ برسند. در این میان، تمرکز ویژه بر آموزش دندانپزشکان، ایجاد زیرساخت های جایگزین و حمایت مالی از جوامع کم درآمد در اولویت قرار گرفته است.
نمایندگان کشورهای اروپایی، کانادا، آفریقای جنوبی و چند کشور آسیایی این تصمیم را گامی مهم برای محافظت از سلامت عمومی و محیط زیست دانستند. در مقابل، برخی کشورها با چالش های اقتصادی و فنی مواجه اند و خواستار فرصت بیشتر برای جایگزینی شدند. طبق گزارش رسمی، نهاد “برنامه محیط زیست سازمان ملل (UNEP)” متعهد شد منابع مالی و فنی لازم برای انتقال فناوری های جدید را در اختیار کشورها قرار دهد.
این تصمیم جهانی از حمایت انجمن های متعدد محیط زیستی و پزشکی برخوردار شده و حتی برخی نهادهای دندانی نیز اذعان دارند که آینده دندانپزشکی ترمیمی باید بدون جیوه باشد. با این وجود، اجرای کامل این مصوبه نیازمند همکاری بین المللی و سرمایه گذاری در حوزه تحقیق و توسعه مواد ترمیمی بدون فلزات سنگین است.
دلایل علمی و زیست محیطی حذف جیوه از آمالگام
حذف آمالگام دندانی از نظر علمی بر پایه حجم گسترده ای از شواهد در مورد اثرات سمی جیوه استوار است. جیوه به شکل های مختلفی در محیط وجود دارد: بخار جیوه (Hg⁰)، جیوه غیرآلی (Hg²⁺) و متیل جیوه (CH₃Hg⁺) که نوع اخیر از نظر زیستی خطرناک ترین است. وقتی آمالگام در مطب دندانپزشکی مورد استفاده قرار می گیرد، بخشی از جیوه به صورت بخار آزاد شده و می تواند استنشاق شود. همچنین در زمان دفع پسماندهای دندانی، مقدار قابل توجهی جیوه از طریق فاضلاب وارد محیط زیست می شود. در اثر فرآیندهای میکروبی، این فلز در خاک و آب به متیل جیوه تبدیل می شود که در بدن آبزیان تجمع می یابد و سپس از طریق زنجیره غذایی وارد بدن انسان می شود.
مطالعات متعددی نشان داده اند که قرار گرفتن طولانی مدت در معرض بخار جیوه می تواند باعث آسیب به سیستم عصبی مرکزی، کاهش عملکرد شناختی و اختلال در رشد مغز در کودکان شود. علاوه بر آن، کلیه و کبد نیز از ارگان هایی هستند که بیشترین تجمع را تجربه می کنند. سازمان جهانی بهداشت (WHO) بارها اعلام کرده است که حتی مقادیر کم جیوه می تواند خطرناک باشد، مخصوصاً برای زنان باردار و کودکان. بنابراین از نگاه سلامت عمومی، حذف تدریجی آمالگام به عنوان یک استراتژی مؤثر برای پیشگیری از تماس غیر ضروری انسان با جیوه شناخته می شود.
از بعد زیست محیطی، تخمین زده شده که سالانه بیش از ۳۰۰ تُن جیوه از طریق فعالیت های دندانپزشکی وارد چرخه محیط می شود. این میزان به شکل تجمعی تأثیر جدی بر اکوسیستم های آبی دارد. ادغام جیوه در زنجیره غذایی ماهی ها سبب بروز هشدارهای بهداشتی در کشورهای مختلف شده است. تصمیم سازمان ملل در راستای مفاد کنوانسیون میناماتا، تلاشی است برای کاهش ۹۰ درصدی این آلودگی تا دهه آینده. تمامی این دلایل علمی و زیست محیطی پایه اصلی تصمیم تاریخی برای پایان استفاده از آمالگام دندانی تا سال ۲۰۳۴ بوده است.
تأثیر این تصمیم بر دندانپزشکی ترمیمی و آموزش دندانپزشکان
تصمیم جهانی حذف آمالگام تأثیر قابل ملاحظه ای بر نحوه اجرای درمان های ترمیمی در آینده خواهد داشت. آمالگام یکی از مواد محبوب در ترمیم دندان های خلفی است زیرا مقاومت بالایی در برابر فشارهای جویدنی دارد و نسبت به رطوبت حساسیت کمی نشان می دهد. با حذف آن، دندانپزشکان ناگزیر باید از مواد جایگزین مانند کامپوزیت های رزینی یا مواد گلاس آینومر تقویت شده استفاده کنند. این امر مستلزم آموزش های جدید و تغییر در الگوی درمان های دندانی است.
در برنامه های آموزشی دانشکده های دندانپزشکی نیز بازنگری گسترده ای لازم است. بسیاری از دانشگاه ها در کشورهای پیشرفته قبلاً آموزش آمالگام را از برنامه حذف کرده اند اما در مناطقی از آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین هنوز استفاده از آن رایج است. در آینده، مهارت های مربوط به انتخاب مواد ترمیمی زیست سازگار و تکنیک های باندینگ اهمیت بیشتری خواهند یافت. همچنین انتظار می رود صنعت تولید مواد دندانی سرمایه گذاری بیشتری در توسعه مواد با دوام و هم رنگ دندان داشته باشد تا محدودیت های کامپوزیت ها را برطرف سازد.
این تصمیم جهانی برای برخی مطب ها و کلینیک های کوچک چالش اقتصادی نیز به همراه دارد زیرا مواد جایگزین گران تر بوده و نیاز به تجهیزات خاص دارند. با این حال در بلندمدت، اثرات مثبت زیست محیطی و افزایش ایمنی بیماران اهمیت بیشتری پیدا می کند. در نهایت، مسیر دندانپزشکی ترمیمی در دهه آینده به سوی «دندانپزشکی پایدار و بدون جیوه» حرکت خواهد کرد و نقش آموزش مستمر در موفقیت این تغییر غیر قابل انکار است.
جایگزین های آمالگام دندانی؛ کامپوزیت ها، رزین ها و مواد زیستی نوین
با تصمیم نهایی سازمان ملل مبنی بر حذف کامل آمالگام تا سال ۲۰۳۴، تمرکز جامعه دندانپزشکی جهانی به سمت مواد جایگزین بی خطر، زیست سازگار و بادوام جلب شده است. در میان این گزینه ها، کامپوزیت های رزینی پرکاربردترین ماده محسوب می شوند. این مواد از ترکیب پلیمرهای آکریلاتی و ذرات پرکننده معدنی مانند سیلیکا تشکیل شده اند و از نظر زیبایی، رنگ و شکل ظاهری، بیشترین شباهت را به ساختار طبیعی دندان دارند. نقطه قوت آنها در خاصیت باند شدن به مینای دندان و انعطاف در ترمیم های کوچک و متوسط است. با این حال، کامپوزیت ها نسبت به آمالگام حساس تر به تکنیک بوده و نیاز به کنترل دقیق رطوبت و نوردهی مناسب دارند.
دومین گروه جایگزین ها، گلاس آینومرها هستند که از ترکیب پودر شیشه فلورآلومینوسیلیکات با پلی آکریلیک اسید ساخته می شوند. این مواد قابلیت آزادسازی فلوراید داشته و در ترمیم های کودکان و نواحی کم فشار کاربرد بالایی دارند. گلاس آینومرهای تقویت شده با رزین (RMGI) دوام بیشتری دارند و گزینه مناسبی برای محیط های کلینیکی با امکانات محدود محسوب می شوند. در سال های اخیر، تحقیقات گسترده ای نیز بر روی مواد زیستی نوین مانند بیوآکتیو گلاس، نانوکامپوزیت ها و سیمان های سرامیکی صورت گرفته است که علاوه بر استحکام بالا، توانایی تحریک بازسازی بافت دندانی را نیز دارند.
از دیدگاه زیستمحیطی، این مواد جدید کاملاً بدون فلزات سنگین هستند و خطر خاصی برای محیط زیست ندارند. البته چالش هزینه، دوام و قابلیت استفاده در شرایط سخت هنوز وجود دارد. شرکت های تولیدکننده در حال توسعه نسل جدیدی از رزینهای هوشمند هستند که هم دوام آمالگام را داشته باشند و هم ویژگی زیبایی کامپوزیتها را ارائه دهند. آینده دندانپزشکی ترمیمی بر پایه ترکیبات زیست فعال و سازگار با محیط شکل میگیرد و حذف آمالگام زمینه را برای رشد این فناوریها فراهم کرده است.
چالش های کشورهای در حال توسعه در حذف آمالگام
کشورهای در حال توسعه بیشترین چالش را در اجرای مصوبه حذف آمالگام دارند. نخستین مشکل، هزینه بالای جایگزینها است. آمالگام به دلیل قیمت پایین، در کلینیکهای دولتی و مراکز خدمات عمومی رایج است، درحالیکه کامپوزیتها و مواد جدید نه تنها گرانتر هستند بلکه نیازمند تجهیزات مخصوص مانند لایت کور و سیستمهای باندینگ نیز میباشند. این مسئله در مناطقی با منابع محدود و کمبود زیرساخت دندانپزشکی، مانع اصلی در اجرای سیاست جهانی حذف آمالگام به شمار میرود.
مشکل دوم مربوط به مسائل آموزشی و فنی است. بسیاری از دندانپزشکان در کشورهایی که نظام سلامت ضعیفتری دارند، بر اساس آموزشهای سنتی با آمالگام کار میکنند و برای استفاده از مواد جدید به مهارتهای ویژهای نیاز دارند. سازمان جهانی بهداشت و برنامه محیط زیست سازمان ملل متعهد شدهاند برنامههای آموزشی، کمکهای فنی و تأمین مالی لازم را برای حمایت از این کشورها فراهم کنند.
افزون بر آن، دسترسی به مواد جایگزین مطمئن در برخی مناطق چالش برانگیز است. برخی از مواد تجاری بیکیفیت و تقلبی در بازار وجود دارند که میتوانند اثربخشی درمان را کاهش دهند. بنابراین نهادهای نظارتی باید سیاستهای کنترل کیفی دقیقتری اعمال کنند. در مجموع، اگرچه اجرای مصوبه جهانی برای همه کشورها الزامی است، ولی موفقیت آن بستگی به حمایتهای فنی، اقتصادی و آموزشی دارد. بدون این حمایتها، خطر بازگشت به مواد ارزان اما خطرناک تداوم خواهد داشت.
پیامدهای زیست محیطی و سلامت عمومی تصمیم جدید
تصمیم جهانی برای پایان دادن به استفاده از آمالگام دندانی تا سال ۲۰۳۴، از دیدگاه سلامت عمومی یک تحول بزرگ محسوب می شود. پیش بینی می شود با اجرای کامل این طرح، انتشار سالانه جیوه از بخش دندانپزشکی به کمتر از یک دهم مقدار فعلی کاهش یابد. این کاهش نه تنها به بهبود کیفیت آب و خاک منجر می شود، بلکه اثر تجمعی آن در زنجیره غذایی را نیز کاهش می دهد. بسیاری از کشورها، به ویژه در اروپا و کانادا، در دهه اخیر شواهدی از کاهش غلظت متیل جیوه در آبزیان خود گزارش کرده اند که این یافته نشان دهنده تأثیر مثبت سیاست های محدودسازی جیوه است.
از بعد سلامت عمومی، حذف آمالگام می تواند به کاهش خطر تماس مزمن با بخار جیوه کمک کند. تحقیقات نشان داده اند کارکنان دندانپزشکی که در محیط های فاقد تهویه مناسب کار می کنند، سطح جیوه ادرار بالاتری دارند. این تصمیم، به ویژه با حذف تدریجی ذخایر و پسماندهای آمالگام، خطرات شغلی را نیز به میزان چشمگیری پایین می آورد. همچنین این تغییر موجب افزایش آگاهی جامعه در مورد سلامت محیط کار دندانپزشکان و مسئولیت زیست محیطی در حوزه درمان می شود.
از سوی دیگر، برخی کارشناسان هشدار می دهند که جایگزینی سریع بدون فراهم کردن alternatives مناسب می تواند منجر به استفاده از مواد نامرغوب و ضررهای غیرمستقیم برای سلامت دهان شود. بنابراین کمیته های علمی بین المللی تأکید دارند که «کیفیت درمان» باید همزمان با «حفاظت از محیط زیست» مورد توجه قرار گیرد. در کل، این اقدام جهانی یکی از نادرترین نمونه های همکاری بین سلامت انسان و سلامت سیاره زمین است.
گام های بعدی و مسیر اجرای مصوبه جهانی
اجرای تصمیم سازمان ملل برای پایان دادن به استفاده از آمالگام یک فرایند تدریجی و چند مرحله ای خواهد بود. طبق برنامه مصوب، فاز اول از سال ۲۰۲۶ آغاز می شود که شامل کاهش تدریجی مصرف آمالگام در بخش دولتی و خدمات بهداشتی پایه خواهد بود. در این مرحله، کشورها موظف خواهند بود برنامه های ملی و دستورالعمل های اجرایی خود را به دبیرخانه کنوانسیون میناماتا ارائه دهند.
در فاز دوم، از سال ۲۰۳۰ به بعد، وارد مرحله جایگزینی کامل در کلیه بخش های دندانپزشکی خواهیم شد. در این دوره، استفاده از مواد جایگزین استاندارد الزامی خواهد بود و هرگونه کاربرد آمالگام باید تحت نظارت مستقیم مقامات بهداشتی صورت گیرد. کشورهای صنعتی متعهد شده اند به کشورهای در حال توسعه در تأمین آموزش، تجهیزات و مواد نوین کمک کنند تا گذار عادلانه و بدون آسیب انجام شود.
مسیر نهایی، تا سال ۲۰۳۴، شامل حذف کامل ذخایر و پسماندهای آمالگام خواهد بود. مدیریت ایمن این پسماندها اهمیت زیادی دارد زیرا هنوز در بسیاری از مطب ها، ذرات جیوه در فیلترها و زباله های دندانی باقی مانده است. راهکارهایی مانند نصب جداکننده های جیوه، جمع آوری پسماندها با استانداردهای محیط زیستی و بازیافت کنترل شده از جمله الزامات مهم این دوره هستند. در نهایت، با اجرای کامل این مصوبه، انتظار می رود که میزان جیوه آزاد شده در سطح جهان به پایین ترین مقدار تاریخی خود برسد و دندانپزشکی پایدار به عنوان یک الگوی جدید مطرح شود.
نتیجه گیری
تصمیم سازمان ملل متحد برای پایان استفاده از آمالگام دندانی تا سال ۲۰۳۴ نقطه عطفی در تاریخ دندانپزشکی و حفاظت از محیط زیست است. پس از بیش از یک قرن اتکا به آمالگام به عنوان ماده ترمیمی اصلی، اکنون جهان به سوی عصر جدیدی از دندانپزشکی بدون جیوه حرکت می کند. این اقدام نه تنها به کاهش آلودگیهای زیست محیطی ناشی از جیوه کمک می کند بلکه سلامت میلیون ها انسان را در برابر خطرات مزمن ناشی از تماس غیرمستقیم با این فلز سنگین محافظت خواهد کرد.
البته وضع این سیاست به تنهایی کافی نیست. کشورها باید همزمان زیرساخت های آموزشی، فناوری و پشتیبانی مالی خود را برای اجرای تدریجی مصوبه تقویت کنند. در کنار منافع زیست محیطی، توجه به کیفیت درمان و اطمینان از دسترسی همگانی به مواد ترمیمی ایمن و با کیفیت اهمیت بالایی دارد. آینده دندانپزشکی با تکیه بر نوآوری، پژوهش و همکاری جهانی در مسیری پایدارتر پیش می رود؛ مسیری که سلامت دهان، سلامت انسان و حفاظت از سیاره زمین را در یک مسیر مشترک قرار می دهد.
سوالات متداول درباره حذف آمالگام دندانی
۱. چرا سازمان ملل تصمیم به حذف آمالگام دندانی گرفته است؟
این تصمیم در چارچوب کنوانسیون میناماتا در مورد جیوه گرفته شده است. هدف اصلی آن کاهش آلودگی جهانی جیوه و پیشگیری از اثرات سمی آن بر سلامت انسان و محیط زیست است. آمالگام دندانی یکی از منابع انتشار جیوه محسوب می شود زیرا هنگام استفاده، دفع یا بازیافت می تواند بخار یا ذرات جیوه را آزاد کند.
۲. آیا پرکردگی های آمالگام فعلی باید حذف یا جایگزین شوند؟
خیر. سازمان جهانی بهداشت (WHO) و انجمن دندانپزشکی آمریکا (ADA) تأکید دارند که پرکردگی های آمالگام موجود در دهان در صورت سالم بودن نیازی به تعویض ندارند. تصمیم سازمان ملل به معنی توقف کاربرد جدید آمالگام در آینده است، نه حذف ترمیم های قدیمی. تعویض آن تنها در صورت آسیب یا نیاز درمانی توسط دندانپزشک توصیه می شود.
۳. جایگزین های ایمن آمالگام چه موادی هستند؟
امروزه کامپوزیت های رزینی، گلاس آینومرهای تقویت شده با رزین و نانوکامپوزیت های بیوآکتیو از جمله مهم ترین جایگزین ها هستند. این مواد فاقد جیوه بوده و از نظر ظاهری شبیه دندان طبیعی اند. هرچند نسبت به آمالگام دوام کمتری دارند، اما پیشرفت فناوری به سرعت محدودیت های آن را برطرف می کند. انتخاب نوع ماده بستگی به محل ترمیم، وضعیت دندان و ارزیابی دندانپزشک دارد.
منابع علمی و استنادات
- Oral Health Group – U.N. body decides to end dental amalgam use by 2034 amid wider push on mercury pollution (۲۰۲۴). لینک: https://www.oralhealthgroup.com/dental-governance-regulations/u-n-body-decides-to-end-dental-amalgam-use-by-2034-amid-wider-push-on-mercury-pollution-1003991770/
- World Health Organization (WHO). Mercury in dental amalgam: Policy and public health implications. Geneva, 2023.
- United Nations Environment Programme (UNEP). Minamata Convention on Mercury – COP5 Decisions, Nairobi, 2024.
- American Dental Association (ADA). Statement on Dental Amalgam Safety and Phase Down, ۲۰۲۴.
- PubMed: Kim J. et al. “Environmental and Human Health Impacts of Dental Amalgam Phase-Out.” Int J Environ Res Public Health, ۲۰۲۴.
